Bạn có bao giờ tự hỏi liệu “não của mình có đang bị “brain rot” (tạm dịch: não úng thủy) hay bị “đầu độc” bởi thế giới số chưa? Ngày nay, cụm từ “brain rot” đang trở thành từ khóa của năm 2024, phản ánh một thực trạng đáng lo ngại về khả năng tập trung và tư duy sâu của chúng ta. Hãy cùng Phòng khám Đa khoa Olympia kiểm tra lịch sử sử dụng điện thoại của bạn và khám phá những sự thật thú vị về cách mà các ứng dụng đang tác động đến bộ não của mỗi người.
1. Nhìn Lại “Bức Tranh” Sử Dụng Điện Thoại Của Bạn
Hãy thử kiểm tra lại dữ liệu sử dụng điện thoại của chính mình trong một tuần hoặc một tháng qua. Bạn có thể sẽ bất ngờ với những gì mình khám phá!
- Dữ liệu “Pickup” (Số lần cầm máy): Đây là chỉ số cho biết ứng dụng đầu tiên bạn mở mỗi khi cầm điện thoại lên. Rất nhiều người nghĩ rằng họ cầm điện thoại lên để làm việc có mục đích như kiểm tra tin nhắn, mở nhạc, hay chuyển khoản.
- Dữ liệu “Thông báo”: Cho biết mỗi ứng dụng gửi bao nhiêu thông báo đến điện thoại của bạn. Hầu hết các thông báo thường đến từ email hay tin nhắn. Nhiều người đã chủ động tắt thông báo từ các ứng dụng mạng xã hội như Facebook, TikTok, Instagram để tránh bị làm phiền.
- Dữ liệu “Thời gian sử dụng ứng dụng”: Đây mới là “bí mật” lớn nhất! Bạn sẽ nhận ra sự khác biệt rõ rệt so với hai loại dữ liệu trên. Ví dụ, một người có thể thấy TikTok và Instagram không hề xuất hiện trong danh sách ứng dụng mở đầu tiên hay gửi thông báo, nhưng lại chiếm vị trí số một và số hai về tổng thời gian sử dụng điện thoại.
Vậy điều này có ý nghĩa gì? Nó cho thấy các ứng dụng mạng xã hội thường không phải là thứ bạn chủ động mở lên. Thay vào đó, chúng ta thường “vô tình” hoặc theo phản xạ vô điều kiện vào những ứng dụng này sau khi thực hiện các tác vụ khác, rồi bị cuốn vào vòng lặp lướt vô thức. Điều này khiến tổng thời gian sử dụng tăng cao một cách không ngờ.
Thêm một con số đáng giật mình: Một nghiên cứu cá nhân cho thấy chỉ trong gần một tháng, một người có thể dành hơn 22 giờ cho TikTok, dù đã đặt giới hạn sử dụng tổng cộng 10 phút mỗi ngày và tắt hết thông báo. Mỗi khi giới hạn bị vượt, họ lại chọn “gia hạn thêm 15 phút” và cứ thế tiếp tục.
Điều này đặt ra một câu hỏi lớn: Nếu không có những giới hạn hay việc tắt thông báo, và với thời gian sử dụng điện thoại trung bình của người Việt Nam lên tới 7 tiếng/ngày (gấp đôi ví dụ trên), thì có bao nhiêu người trong chúng ta đang lãng phí hàng giờ mỗi ngày chỉ để lướt các ứng dụng một cách vô thức?
Bạn có thể cho rằng “tôi thích thì tôi lướt thôi, có vấn đề gì đâu?”. Đúng là bạn sẽ không thấy bất kỳ thay đổi vật lý nào bên ngoài. Nhưng đó mới chính là sự nguy hiểm! Những thay đổi thực sự đang diễn ra bên trong não bộ của bạn, và bạn sẽ không thể nhìn thấy chúng. Đây chính là hiện tượng mà chúng ta gọi là “Brain Rot”.
2. “Brain Rot” Diễn Ra Như Thế Nào Trong Não Bộ Của Bạn?
Hiện tượng “brain rot” không phải là một khái niệm trừu tượng. Nó là kết quả của những thay đổi sinh lý và chức năng trong não bộ, chủ yếu do hai yếu tố chính:
2.1. Dopamine Nhanh (“Fast Dopamine”)
Hãy hiểu đơn giản, dopamine là một loại hormone thần kinh được tiết ra khi chúng ta cảm thấy hạnh phúc, thỏa mãn, như một “phần thưởng” của não bộ. Trước đây, não sẽ tiết ra dopamine khi chúng ta đạt được thành quả sau một nỗ lực, hoặc khi có hành vi giúp củng cố sự sinh tồn (ví dụ: tìm thấy thức ăn).
Tuy nhiên, mạng xã hội và video ngắn đã “hack” hệ thống này. Chúng tạo ra những liều dopamine cực mạnh và nhanh chóng. Trong một xã hội đầy áp lực như hiện nay (áp lực công việc, học tập, cuộc sống ở mọi lứa tuổi), những liều dopamine nhanh, mạnh và dễ dàng này vô hình trung trở thành một phương tiện “giải tỏa stress” hiệu quả.
Thêm vào đó, các thuật toán ngày càng hoàn thiện, hiểu chúng ta hơn chúng ta nghĩ, liên tục đề xuất những nội dung viral, giật gân, cực kỳ kích thích và phù hợp với sở thích cá nhân.
Hậu quả là gì? Khi não bộ được cung cấp quá nhiều dopamine “giá rẻ” một cách liên tục, nó sẽ dần mất đi sự kiên nhẫn với những hành động đòi hỏi nỗ lực, sự tập trung và tư duy sâu sắc (như học tập, nghiên cứu). Não bộ sẽ tự hỏi: “Tại sao tôi phải làm những việc khó khăn đó, trong khi không làm gì vẫn có thể nhận được cảm giác thỏa mãn ngay lập tức?”.
Hãy ví Fast Dopamine như “Fast Food” (Thức ăn nhanh):
- Điểm chung: Đều rẻ, dễ tiếp cận, giải quyết ngay lập tức nhu cầu (đói hoặc muốn giải tỏa stress), và có tính gây nghiện cao (do hàm lượng đường/chất béo trong fast food, hoặc cường độ dopamine trong video ngắn).
- Mặt trái: Fast food chứa calo rỗng, nhiều đường, muối, chất béo xấu, ít chất xơ. Dùng trong thời gian ngắn có thể không sao, nhưng dùng lâu dài và thường xuyên sẽ dẫn đến các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng như béo phì, tiểu đường, bệnh tim mạch.
- Tương tự, Fast Dopamine làm não bộ bị “nhờn”, không còn phân biệt được đâu là kích thích có lợi và đâu là nội dung vô bổ. Khả năng chú ý, tập trung sâu và tư duy phản biện giảm sút nghiêm trọng. Đây chính là hiện tượng Brain Rot.
2.2. Cuộc Chiến Giữa “Não Người” và “Não Nguyên Thủy”
Trong mỗi chúng ta luôn tồn tại một cuộc chiến âm thầm giữa hai phần não:
- “Não Người” (Neocortex, đặc biệt là Thùy Trán – Prefrontal Cortex): Đây là phần não phát triển nhất, phân biệt con người với các loài động vật khác. Nó mang lại khả năng tư duy trừu tượng, sử dụng ngôn ngữ, tư duy phản biện, sáng tạo, và kiểm soát bản thân. Hãy hình dung nó như một vị CEO điều hành sáng suốt.
- “Não Nguyên Thủy” (Hệ viền và các phần còn lại): Tập hợp các phần phục vụ cho những hành động sinh tồn, bản năng và cảm xúc. Chúng giống như đội ngũ nhân viên nhiệt huyết nhưng đôi khi bốc đồng, dễ hành động theo bản năng.
Ở trạng thái khỏe mạnh: Vị CEO (não người) sẽ quản lý rất tốt đội ngũ nhân viên (não nguyên thủy). Khi nhân viên réo lên “Mua trà sữa đi sếp ơi!” (thèm đồ ngọt), vị CEO sẽ phân tích dựa trên mục tiêu dài hạn (giảm cân) và lý trí, rồi đưa ra quyết định “Không, hãy ăn trái cây thay vì trà sữa.” Bạn sẽ hành động theo lý trí.
Ở trạng thái “Brain Rot”: Vị CEO trở nên đuối sức, mệt mỏi vì không được “nuôi dưỡng” thường xuyên. Khả năng kiểm soát đội ngũ nhân viên giảm sút, khiến họ “lộng hành” và tự quyết định hành động. Lúc này, bạn sẽ lướt vô thức khi muốn lướt, ăn uống mất kiểm soát khi thèm, và trì hoãn công việc một cách vô cớ. Khả năng kiểm soát hành động bằng lý trí suy yếu. Khi đối mặt với công việc phức tạp, đòi hỏi tư duy sâu, vị CEO này trở nên trì trệ, khiến bạn cảm thấy vô cùng khó khăn để tập trung.
Nói cách khác, “brain rot” khiến cán cân nghiêng về phía não nguyên thủy. Não bị “nhờn” và trở nên đòi hỏi nhiều hơn những kích thích tức thời. Ngược lại, khả năng kiểm soát, định hướng dài hạn và lý trí của não người bị suy giảm nghiêm trọng.
2.3. Tính Khả Biến Của Thần Kinh (Neuroplasticity) và Hậu Quả
Não bộ có một tính chất kỳ diệu là tính khả biến của thần kinh (Neuroplasticity), tức là khả năng thay đổi và tái cấu trúc các liên kết thần kinh dựa trên kinh nghiệm và việc sử dụng. Nó hoạt động giống như cơ bắp vật lý:
- Sử dụng nhiều: Các sợi neuron liên kết các vùng ký ức, trí nhớ, tư duy sẽ trở nên chặt chẽ và mạnh mẽ hơn (như đi tập gym thường xuyên giúp cơ bắp dày và khỏe hơn).
- Không sử dụng: Các liên kết sẽ teo đi, thậm chí bị “dọn dẹp” (như bỏ tập gym hai tuần khiến cơ bắp tong teo).
Khi bạn tập trung quá nhiều vào những nội dung “rác” hay thiếu chiều sâu trên mạng xã hội (tức là liên tục kích hoạt các đường dẫn dopamine nhanh), những liên kết thần kinh liên quan đến tư duy sâu, tư duy phản biện, và các tư duy cao cấp sẽ bị teo đi, hoặc tệ hơn là bị loại bỏ.
Và đây là một sự thật khắc nghiệt: Để mã hóa kiến thức vào não, cần thời gian. Với mỗi video chỉ 10-30 giây, não bộ không kịp xử lý và mã hóa bất cứ điều gì. Đó là lý do tại sao bạn có thể lướt TikTok cả giờ đồng hồ nhưng khi được hỏi vừa xem gì, bạn gần như không thể nhớ được.
Tóm lại về Neuroplasticity: Não bộ luôn vận hành theo cách tối ưu nhất cho nó. Cái gì được dùng thường xuyên thì sẽ phát triển, cái gì không dùng sẽ bị cắt tỉa. Tin xấu là “brain rot” khiến những liên kết phục vụ tư duy cao cấp bị suy yếu. Nhưng tin tốt là, nếu chúng ta chủ động cải thiện, huấn luyện và sử dụng chúng thường xuyên hơn, “brain rot” hoàn toàn có thể được cải thiện!
3. Cách Cứu Lấy “Brain Rot” Của Bạn
Để khôi phục lại não bộ khỏi tình trạng “brain rot”, bạn cần thực hiện hai điều cốt lõi:
- Cân bằng lại cách tiêu thụ dopamine: “Cai nghiện” dopamine nhanh và xây dựng những nguồn dopamine bền vững, lành mạnh hơn.
- Huấn luyện lại bộ não: Tái tạo và củng cố những liên kết neuron quan trọng mà có thể đã bị mất hoặc ít được sử dụng.
Cụ thể, bạn có thể thực hiện theo ba nhóm phương pháp sau:
3.1. “Detox” Mạng Xã Hội và Video Ngắn (Cân Bằng Dopamine)
Đầu tiên, bạn cần ý thức được rằng mình đang có vấn đề với việc tiêu thụ nội dung. Hãy kiểm tra thời gian sử dụng ứng dụng hoặc đơn giản là nhìn lại cách bạn đang lướt mạng xã hội, đặc biệt là các ứng dụng video ngắn. Khi đã nhận thức được, bạn sẽ sẵn sàng cho các bước tiếp theo:
- Thay thế nguồn dopamine nhanh: Thay vì tìm đến TikTok hay Instagram khi stress, hãy thử đọc một trang sách, đi tập thể dục, hoặc đơn giản là không làm gì cả. Ban đầu bạn sẽ cảm thấy bứt rứt, khó chịu, nhưng những hành động này sẽ giúp “reset” lại tương tác của não với dopamine, giúp não không còn đòi hỏi phần thưởng tức thì nữa. Từ đó, bạn sẽ xây dựng được những nguồn dopamine bền vững và lành mạnh hơn.
- Bắt đầu với “Baby Steps”: Việc detox không phải chuyện ngày một ngày hai. Hãy chia nhỏ thành những bước đi dễ thực hiện:
- Bước 1: Khi lướt TikTok, cố gắng đừng bấm vào phần bình luận. Đọc bình luận cũng là một cách tìm kiếm thêm kích thích.
- Bước 2: Chuyển từ xem video ngắn sang video dài hơn, rồi nghe podcast (không nhìn màn hình).
- Bước 3 (mức độ cao hơn): Tiến tới việc đọc sách hoặc thiền – những hình thức rèn luyện tư duy sâu hơn.
- Đặt giới hạn và tắt thông báo: Hãy cài đặt giới hạn thời gian sử dụng ứng dụng (ví dụ: chỉ 10 phút/ngày cho mạng xã hội) và tắt thông báo của tất cả các trang mạng xã hội để tránh bị sao nhãng khi đang làm việc.
- Tiêu thụ nội dung có chủ đích: Nếu công việc yêu cầu phải lướt mạng xã hội, hãy lướt một cách có ý thức. Trước khi xem, hãy tự hỏi: “Nội dung này có mang lại giá trị hữu ích gì không?”. Sau khi xem, hãy suy ngẫm: “Mình vừa xem gì? Có học được gì không?”. Nếu câu trả lời là “không”, hãy xem xét lại thói quen của mình.
3.2. Cải Thiện Khả Năng Chú Ý và Tập Trung Sâu
Theo Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ, thời gian tập trung trung bình của một người đã giảm từ 2,5 phút (năm 2004) xuống còn 47 giây trong 5 năm gần đây – tức là giảm tới 70%! Điều này khiến nhiều người nói rằng khả năng tập trung của chúng ta còn kém hơn cả một con cá vàng. Dưới đây là một số cách bạn có thể thực hành để cải thiện:
- Thực hành Monotasking (Làm việc đơn nhiệm): Chỉ tập trung vào một việc duy nhất trong một khoảng thời gian. Thay vì tranh thủ kiểm tra email khi đang tải file, hãy để sự chú ý của mình neo vào một chủ thể duy nhất. Đây giống như việc “tập tạ” cho sự chú ý của bạn. Khi nhận thấy mình đang sao nhãng, hãy kéo sự chú ý trở lại nhiệm vụ chính.
- Tạo môi trường làm việc không xao nhãng:
- Điện thoại: Luôn bật chế độ “Focus” hoặc “Không làm phiền” và chỉ cho phép duy nhất tính năng gọi điện (đề phòng trường hợp khẩn cấp).
- Chuyển tác vụ lên máy tính: Cố gắng sử dụng Zalo, nhận OTP, hoặc các tác vụ khác trực tiếp trên máy tính để hạn chế việc chạm vào điện thoại khi đang làm việc.
- Sử dụng đồng hồ Pomodoro: Đặt thời gian (ví dụ: 30 hoặc 60 phút) để tập trung hoàn toàn vào công việc, tránh mọi yếu tố ngoại cảnh và đưa mình vào trạng thái “flow” (làm việc hiệu quả nhất).
3.3. Rèn Luyện Não Bộ và Tư Duy Phức Tạp
Để tái tạo lại những neuron ít được sử dụng hoặc tạo mới, hãy chủ động rèn luyện não bộ bằng những phương pháp đòi hỏi tư duy cao cấp hơn:
- Coi công việc hàng ngày là bài tập cho não:
- Đào sâu vấn đề: Khi sếp giao bài tập, hãy cố gắng đào sâu để tìm ra nguyên nhân gốc rễ (root cause) và đề xuất nhiều giải pháp (ví dụ: sếp yêu cầu một giải pháp, bạn brainstorm thêm 1-2 giải pháp nữa).
- Học tính năng nâng cao của công cụ quen thuộc: Ví dụ, nếu bạn dùng Excel hàng ngày, hãy học các hàm nâng cao như Power Query, Power Pivot, hoặc VBA. Đây là “một mũi tên trúng hai đích”: vừa rèn luyện não bộ, vừa nâng cao kỹ năng nghề nghiệp.
- Bắt đầu lại với việc học: Việc học nghiêm túc từ cấp 3 thường bị gián đoạn ở đại học do các công việc làm thêm, câu lạc bộ hay giải trí. Hãy thử bắt đầu lại việc học một cách có mục tiêu, dù chỉ là 1 năm gần đây. Khi học có mục tiêu (ví dụ: phục vụ công việc), bạn sẽ cảm thấy hứng thú và kích thích hơn rất nhiều.
- Chọn lĩnh vực gần gũi: Nếu không biết bắt đầu từ đâu, hãy chọn một lĩnh vực liên quan đến công việc hoặc một kỹ năng cá nhân có thể áp dụng ở bất cứ đâu, như tài chính cá nhân, AI, hoặc đầu tư.
- Đọc sách: Lợi ích của việc đọc sách đã quá rõ ràng. Nó là một hình thức rèn luyện tư duy sâu hiệu quả. Hãy đặt mục tiêu thực tế, ví dụ như 1 quyển sách mỗi quý, chia nhỏ ra mỗi ngày 10 trang. Tùy thuộc vào hoàn cảnh và sở thích, bạn có thể ưu tiên đọc sách hoặc tham gia một khóa học.
Hãy Lắng Nghe “Cuốn Sổ Sức Khỏe” Từ Não Bộ Của Bạn!
Việc hiểu rõ cách các hoạt động hàng ngày, đặc biệt là việc sử dụng điện thoại, đang tác động đến não bộ của chúng ta là vô cùng quan trọng. Mỗi thói quen, dù nhỏ, cũng có thể hình thành hoặc làm suy yếu các liên kết thần kinh.
Tại Phòng khám Đa khoa Olympia, chúng tôi tin rằng việc chủ động tìm hiểu và điều chỉnh thói quen là chìa khóa để duy trì một bộ não khỏe mạnh. Đừng để “brain rot” trở thành một phần của cuộc sống bạn. Hãy bắt đầu từ những thay đổi nhỏ, kiên trì luyện tập, và bạn sẽ thấy sự khác biệt rõ rệt trong khả năng tập trung, tư duy và chất lượng cuộc sống.
Hãy đặt lịch khám sức khỏe tổng quát ngay hôm nay tại Phòng khám Đa khoa Olympia để được các bác sĩ giàu kinh nghiệm tư vấn chuyên sâu, giúp bạn hiểu rõ hơn về sức khỏe não bộ và có một cuộc sống khỏe mạnh, năng suất!
LIÊN HỆ PHÒNG KHÁM ĐA KHOA OLYMPIA:
- Địa chỉ: 60 Yersin, P. Tây Nha Trang, Tỉnh Khánh Hòa.
- Hotline: 0258 356 1818 hoặc 083 379 0707
- Facebook: https://www.facebook.com/phongkhamdakhoaolympia
- Website: www.olympiamedic.com
Tài liệu tham khảo:
- American Society of Psychology (APA).
- Các nghiên cứu về khoa học thần kinh và hành vi.
