Năm 2025 đánh dấu một bước lùi đáng báo động trong cuộc chiến chống lại bệnh sởi, một căn bệnh truyền nhiễm tưởng chừng đã có thể kiểm soát được bằng vắc-xin. Từ các quốc gia phát triển đến những khu vực đang phát triển, virus sởi đã quay trở lại mạnh mẽ, lợi dụng những “lỗ hổng miễn dịch” trong cộng đồng để gây ra các đợt dịch quy mô lớn, đặt ra thách thức nghiêm trọng cho hệ thống y tế toàn cầu và Việt Nam.
Sự Bùng Phát Trở Lại Của Sởi Trên Toàn Cầu: Một Cuộc Khủng Hoảng Y Tế Công Cộng
Sự trỗi dậy của bệnh sởi trong năm 2025 không phải là một sự kiện ngẫu nhiên mà là kết quả tất yếu của một “cơn bão hoàn hảo”—sự hội tụ của nhiều yếu tố nguy cơ. Tỷ lệ tiêm chủng sụt giảm trên toàn cầu trong và sau đại dịch COVID-19 đã tạo ra một lượng lớn cá thể nhạy cảm, đặc biệt là trẻ em. Khi các hoạt động đi lại quốc tế được nối lại hoàn toàn, các chuỗi lây truyền virus dễ dàng được thiết lập lại. Điều này kết hợp với chu kỳ dịch tự nhiên của virus sởi, vốn bùng phát mạnh mẽ khi có đủ số người chưa có miễn dịch, đã dẫn đến một cuộc khủng hoảng y tế công cộng trên phạm vi toàn cầu.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đưa ra những con số đáng báo động. Tính đến ngày 10 tháng 4 năm 2025, đã có 39,281 trường hợp sởi được xác nhận tại 156 quốc gia thành viên, cho thấy quy mô lây lan rộng khắp của dịch bệnh. Báo cáo chung của WHO và UNICEF vào tháng 7 năm 2025 nhấn mạnh rằng, mặc dù độ bao phủ tiêm chủng toàn cầu đã ổn định, vẫn còn hơn 14 triệu trẻ sơ sinh chưa được tiêm vắc-xin, tạo ra một “kho chứa” khổng lồ cho virus.
Châu Mỹ là một trong những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất. Tại Hoa Kỳ, tình hình đặc biệt nghiêm trọng. Tính đến cuối tháng 3 năm 2025, quốc gia này đã ghi nhận 483 ca mắc sởi xác định, với 5 ổ dịch lớn chịu trách nhiệm cho 93% tổng số ca. Con số này trong nửa đầu năm 2025 đã vượt qua bất kỳ năm nào kể từ năm 1992, một minh chứng rõ ràng cho thấy thành quả loại trừ sởi đang bị đe dọa nghiêm trọng. Nguyên nhân cốt lõi vẫn là tỷ lệ tiêm chủng không đạt mục tiêu. Để đạt được miễn dịch cộng đồng và ngăn chặn sự lây lan, cần có ít nhất 95% dân số được tiêm đủ 2 liều vắc-xin sởi. Tuy nhiên, tại Mỹ, tỷ lệ này ở trẻ em nhập học mẫu giáo năm 2023 chỉ đạt 92.7% và có sự chênh lệch lớn giữa các tiểu bang. Điều này cho thấy chỉ một sự sụt giảm nhỏ trong tỷ lệ tiêm chủng cũng đủ để virus sởi quay trở lại và gây dịch.
Tình Hình Dịch Sởi Tại Việt Nam và Địa Bàn Tỉnh Khánh Hòa
Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng đáng lo ngại này. Theo chu kỳ dịch tễ, bệnh sởi thường bùng phát mạnh sau mỗi 4-5 năm do sự tích tụ của nhóm trẻ chưa được tiêm chủng hoặc chưa có miễn dịch, và năm 2025 rơi đúng vào chu kỳ này. Tình hình càng trở nên phức tạp hơn do ảnh hưởng của đại dịch COVID-19 đã làm gián đoạn chương trình tiêm chủng mở rộng trong những năm trước, khiến tỷ lệ miễn dịch trong cộng đồng suy giảm.
Các số liệu từ Bộ Y tế cho thấy mức độ nghiêm trọng của dịch bệnh. Từ đầu năm 2025, cả nước đã ghi nhận khoảng 40,000 ca nghi sởi và 5 trường hợp tử vong liên quan đến sởi. Đến cuối tháng 4, con số này đã tăng vọt lên 81,691 trường hợp nghi sởi tại 63 tỉnh, thành phố. Phân tích cho thấy nguyên nhân chính vẫn là “lỗ hổng miễn dịch”, với khoảng 90.8% số ca mắc là những người chưa tiêm vắc-xin sởi.
Tại tỉnh Khánh Hòa, tình hình dịch cũng diễn biến phức tạp và được xác định là một trong những địa phương có số ca mắc tăng mạnh. Theo báo cáo của Sở Y tế, từ đầu năm 2025, toàn tỉnh đã ghi nhận hơn 1,500 ca sốt phát ban nghi sởi, tăng 100% so với cùng kỳ năm ngoái. Trong đó, thành phố Nha Trang là một trong những điểm nóng có số ca nghi mắc cao nhất. Đáng chú ý, có đến 94.6% các trường hợp này chưa được tiêm hoặc tiêm chưa đầy đủ vắc-xin phòng bệnh sởi.
Trước tình hình đó, Chính phủ và ngành y tế Việt Nam đã có những hành động quyết liệt. Ngày 15 tháng 3 năm 2025, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Công điện số 23/CĐ-TTg yêu cầu các địa phương đẩy nhanh công tác tiêm chủng vắc-xin phòng sởi. Bộ Y tế đã nhanh chóng triển khai các chiến dịch tiêm chủng bổ sung quy mô lớn trên toàn quốc, với mục tiêu hoàn thành trước ngày 31 tháng 3 năm 2025.
Một điểm đáng chú ý từ dữ liệu dịch tễ năm 2025 tại Việt Nam là sự thay đổi trong cơ cấu nhóm tuổi mắc bệnh. Sau khi các chiến dịch tiêm chủng bổ sung được triển khai, tỷ lệ mắc bệnh ở nhóm trẻ từ 1 đến 10 tuổi có xu hướng giảm nhẹ (giảm 1.6%), trong khi tỷ lệ ở nhóm trên 10 tuổi lại tăng lên (tăng 1.8%). Điều này cho thấy các chiến dịch đã phát huy hiệu quả trong việc bảo vệ nhóm trẻ nhỏ, nhưng đồng thời cũng hé lộ một “cohort dễ bị tổn thương” mới: những trẻ lớn hơn, thanh thiếu niên đã bỏ lỡ các mũi tiêm trong những năm trước. Virus sởi, sau khi bị chặn đứng ở nhóm trẻ nhỏ, đang tìm đến và lây lan trong nhóm dân số lớn tuổi hơn chưa được bảo vệ, đặt ra một thách thức mới cho công tác phòng chống dịch.
Nhận Diện Chính Xác Bệnh Sởi: Hướng Dẫn Chi Tiết Theo Từng Giai Đoạn
Bệnh sởi diễn biến qua các giai đoạn rõ rệt, mỗi giai đoạn có những triệu chứng đặc trưng. Việc nắm vững các dấu hiệu bệnh sởi theo từng thời kỳ không chỉ giúp phát hiện bệnh sớm mà còn là yếu tố then chốt để có biện pháp cách ly và điều trị kịp thời, ngăn ngừa biến chứng và hạn chế lây lan trong cộng đồng.
Giai Đoạn Ủ Bệnh (7-21 ngày): Kẻ Thù Thầm Lặng
Đây là giai đoạn virus sởi xâm nhập vào cơ thể và nhân lên một cách âm thầm. Thời gian ủ bệnh kéo dài trung bình từ 10-12 ngày, nhưng có thể dao động trong khoảng 7 đến 21 ngày. Trong suốt thời gian này, người bệnh hoàn toàn không có triệu chứng gì và cảm thấy khỏe mạnh. Tuy nhiên, điều nguy hiểm là vào cuối giai đoạn ủ bệnh, khoảng 4 ngày trước khi các nốt ban đầu tiên xuất hiện, người bệnh đã có khả năng lây truyền virus cho người khác mà không hề hay biết. Virus sởi có khả năng lây nhiễm rất cao, nó có thể tồn tại trong không khí và trên các bề mặt lên đến 2 giờ sau khi người bệnh đã rời khỏi phòng, khiến việc lây nhiễm có thể xảy ra ngay cả khi không có tiếp xúc trực tiếp.
Giai Đoạn Khởi Phát (2-4 ngày): Những Dấu Hiệu Bệnh Sởi Đầu Tiên Dễ Gây Nhầm Lẫn
Giai đoạn khởi phát, hay còn gọi là giai đoạn viêm long, thường kéo dài từ 2 đến 4 ngày. Đây là lúc những dấu hiệu bệnh sởi đầu tiên xuất hiện, nhưng chúng thường rất giống với bệnh cảm cúm thông thường, dễ gây ra sự chủ quan và chẩn đoán nhầm. Các triệu chứng điển hình trong giai đoạn này bao gồm:
- Sốt cao đột ngột: Người bệnh thường sốt cao từ đến .
- Bộ ba triệu chứng kinh điển (“the three C’s”): Đây là một tổ hợp triệu chứng rất đặc trưng của sởi :
- Cough (Ho): Bệnh nhân thường ho khan, ho dai dẳng. Một số trường hợp có thể bị viêm thanh quản gây khàn tiếng hoặc ho ông ổng.
- Coryza (Viêm long đường hô hấp trên): Biểu hiện bằng các triệu chứng như chảy nước mũi trong, hắt hơi liên tục.
- Conjunctivitis (Viêm kết mạc): Mắt người bệnh trở nên đỏ, chảy nhiều nước mắt, mí mắt sưng nề và có dử mắt. Một triệu chứng khá đặc trưng là cảm giác sợ ánh sáng, khiến bệnh nhân hay nheo mắt hoặc muốn ở trong phòng tối.
Dấu Hiệu “Chỉ Điểm” – Hạt Koplik
Giữa những triệu chứng dễ nhầm lẫn của giai đoạn khởi phát, có một dấu hiệu bệnh sởi đặc hiệu, được xem là “dấu chỉ điểm vàng” giúp chẩn đoán sớm, đó là hạt Koplik.
- Mô tả: Hạt Koplik là những đốm nhỏ li ti, kích thước khoảng 0.5-1 mm, có màu trắng hoặc xám như hạt cát, nổi gồ lên trên nền niêm mạc đỏ rực. Chúng thường xuất hiện ở mặt trong của má, ngang vị trí các răng hàm trên.
- Thời điểm xuất hiện: Các hạt này thường xuất hiện vào ngày thứ 2 hoặc thứ 3 của giai đoạn khởi phát và tồn tại rất ngắn, chỉ khoảng 12-24 giờ, sau đó biến mất nhanh chóng khi ban bắt đầu mọc. Do đó, việc thăm khám miệng của bệnh nhân trong giai đoạn sốt cao là cực kỳ quan trọng để không bỏ lỡ dấu hiệu quý giá này.
Giai Đoạn Toàn Phát (2-6 ngày): Phát Ban Điển Hình
Đây là giai đoạn bệnh sởi bộc lộ đầy đủ nhất, khi các dấu hiệu bệnh sởi trở nên rõ ràng với sự xuất hiện của ban đặc trưng. Ban thường bắt đầu mọc sau khi người bệnh đã sốt cao được 3-4 ngày.
- Thứ tự xuất hiện của ban: Đây là đặc điểm quan trọng nhất để phân biệt ban sởi với các loại phát ban khác. Ban sởi mọc theo một trình tự rất điển hình:
- Ngày 1: Ban xuất hiện đầu tiên ở vùng sau tai, sau đó lan ra trán, má, cổ.
- Ngày 2: Ban lan xuống ngực, lưng và hai cánh tay.
- Ngày 3: Ban tiếp tục lan xuống bụng, mông, đùi và cẳng chân, có thể đến cả lòng bàn tay, bàn chân.
- Đặc điểm của ban: Ban sởi là loại ban dạng dát sẩn (maculopapular), tức là có cả những vùng da đổi màu (dát) và những nốt nổi gồ nhẹ trên bề mặt da (sẩn). Ban có màu đỏ tía, khi sờ có cảm giác mịn. Một đặc điểm quan trọng là khi dùng tay căng vùng da có ban, các nốt ban này sẽ tạm thời biến mất. Ban thường không gây ngứa hoặc chỉ ngứa rất nhẹ, và không có mủ. Các nốt ban có thể đứng riêng lẻ hoặc kết dính lại với nhau thành từng mảng lớn, nhưng giữa các mảng ban vẫn có những khoảng da lành xen kẽ.
- Mối liên quan với sốt: Một quy luật thường thấy là khi ban bắt đầu mọc, cơn sốt có thể lên đến đỉnh điểm. Tuy nhiên, khi ban đã lan đến chân (thường vào ngày thứ 3 của giai đoạn phát ban), thân nhiệt của người bệnh sẽ bắt đầu giảm dần và trở về bình thường nếu không có biến chứng bội nhiễm xảy ra.
Việc phân biệt phát ban do sởi với các bệnh khác là rất quan trọng để tránh hoang mang và có hướng xử trí đúng.
Bảng 1: Phân Biệt Phát Ban Do Sởi và Các Bệnh Thông Thường Khác
| Đặc Điểm | Bệnh Sởi | Sốt Phát Ban (Rubella) | Thủy Đậu | Tay Chân Miệng | Phát Ban Dị Ứng |
| Thứ tự mọc ban | Tuần tự: Từ sau tai, mặt, lan xuống thân mình và tứ chi. | Thường mọc đồng loạt, nhanh chóng lan khắp cơ thể. | Không theo thứ tự, mọc rải rác khắp cơ thể, nhiều nhất ở thân mình. | Không theo thứ tự, chủ yếu ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, miệng, mông, gối. | Không theo thứ tự, có thể xuất hiện ở bất kỳ đâu. |
| Đặc điểm ban | Dát sẩn, màu đỏ tía, gồ nhẹ, có thể hợp thành mảng, xen kẽ da lành. Khi bay để lại vết thâm. | Ban dát, màu hồng nhạt, mịn hơn, nhỏ hơn ban sởi. Bay nhanh, không để lại dấu vết. | Ban đa dạng: dát đỏ, sẩn, mụn nước, mụn mủ, vảy tiết cùng xuất hiện. | Mụn nước hình bầu dục trên nền hồng ban, không đau, không ngứa. | Ban dạng mảng, gồ cao, màu hồng hoặc đỏ, rất ngứa. |
| Triệu chứng đi kèm | Sốt rất cao, ho, chảy mũi, mắt đỏ (viêm long nặng). | Sốt nhẹ, sưng hạch sau tai, sau gáy. | Sốt nhẹ hoặc vừa, mệt mỏi. | Sốt nhẹ, loét miệng gây đau, biếng ăn. | Ngứa dữ dội, có thể kèm khó thở, sưng môi/mắt nếu dị ứng nặng. |
| Dấu hiệu đặc trưng | Hạt Koplik trong miệng trước khi phát ban. Ban bay để lại vết “vằn da hổ”. | Sưng hạch sau tai và gáy. | Mụn nước chứa dịch trong, sau đó đục dần. | Vị trí phát ban điển hình (lòng bàn tay, chân, miệng). | Ngứa là triệu chứng nổi bật nhất. |
Giai Đoạn Hồi Phục và Dấu Vết “Vằn Da Hổ”
Sau giai đoạn toàn phát, bệnh sẽ bước vào thời kỳ lui bệnh nếu không có biến chứng.
- Ban bay: Các nốt ban sẽ mờ dần và biến mất theo đúng trình tự mà chúng đã xuất hiện. Ban ở mặt sẽ bay trước, sau đó đến thân mình và cuối cùng là tứ chi.
- Vết thâm trên da: Khi bay, ban sởi không biến mất hoàn toàn ngay lập tức. Chúng chuyển sang màu xám hoặc nâu, sau đó da bong ra những vảy phấn rất nhỏ, để lại trên da những vết thâm tạm thời. Sự sắp xếp của các vết thâm này trông giống như vằn của da hổ, nên được gọi là dấu hiệu “vằn da hổ” – một dấu hiệu bệnh sởi đặc trưng của giai đoạn hồi phục. Các vết thâm này sẽ mờ dần và biến mất hoàn toàn sau 1-2 tuần.
- Các triệu chứng khác: Ho có thể còn kéo dài thêm 1-2 tuần sau khi ban đã bay hết. Một dấu hiệu cảnh báo quan trọng là nếu bệnh nhân vẫn tiếp tục sốt cao sau khi ban đã lặn hết, đây là một dấu hiệu rất đáng lo ngại, thường cho thấy đã có biến chứng bội nhiễm vi khuẩn (như viêm phổi, viêm tai giữa) và cần phải được đưa đến cơ sở y tế ngay lập tức.
Việc nhận biết sớm các dấu hiệu bệnh sởi là cực kỳ quan trọng, nhưng đôi khi các triệu chứng có thể không điển hình hoặc bị che lấp bởi các bệnh lý khác. Nếu con bạn có sốt kèm phát ban và bạn không chắc chắn, việc tìm đến các cơ sở y tế uy tín để được chẩn đoán chính xác là quyết định sáng suốt nhất. Các bác sĩ chuyên khoa Nhi với nhiều năm kinh nghiệm tại Phòng Khám đa khoa Olympia có thể giúp bạn đánh giá tình trạng của trẻ một cách toàn diện, thực hiện các xét nghiệm cần thiết và đưa ra lời khuyên kịp thời, tránh những biến chứng đáng tiếc.
Các Biến Chứng Khôn Lường Của Sởi: Mối Đe Dọa Vượt Ra Ngoài Những Nốt Ban Đỏ
Nhiều người thường lầm tưởng sởi chỉ là một bệnh “sốt phát ban” thông thường ở trẻ em. Tuy nhiên, đây là một quan niệm sai lầm và cực kỳ nguy hiểm. Sởi là một bệnh hệ thống, tấn công nhiều cơ quan trong cơ thể và có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng, thậm chí tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ, người lớn và những người có hệ miễn dịch yếu.
Biến Chứng Hô Hấp, Tiêu Hóa và Tai Mũi Họng
Mức độ nghiêm trọng của sởi được thể hiện qua tỷ lệ nhập viện. Dữ liệu từ các đợt dịch năm 2025 tại Hoa Kỳ cho thấy khoảng 1 trên 5 người chưa tiêm chủng mắc sởi phải nhập viện. Tỷ lệ nhập viện chung là khoảng 13-14%, nhưng con số này tăng vọt lên đến 21-25% ở nhóm trẻ em dưới 5 tuổi, nhóm tuổi dễ bị tổn thương nhất.
Các biến chứng thường gặp nhất bao gồm:
- Viêm phổi: Đây là biến chứng nguy hiểm nhất và là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong do sởi, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Viêm phổi có thể do chính virus sởi gây ra (viêm phổi mô kẽ) hoặc do bội nhiễm vi khuẩn (như phế cầu, tụ cầu) trên nền phổi đã bị tổn thương.
- Viêm tai giữa: Là biến chứng rất phổ biến, xảy ra do virus và vi khuẩn dễ dàng xâm nhập vào tai giữa qua đường hô hấp trên bị viêm. Nếu không được điều trị kịp thời, viêm tai giữa có thể dẫn đến thủng màng nhĩ, viêm xương chũm và thậm chí gây điếc vĩnh viễn.
- Tiêu chảy và nôn: Thường gặp và có thể rất nặng, gây ra tình trạng mất nước và rối loạn điện giải nghiêm trọng. Biến chứng này đặc biệt nguy hiểm ở trẻ nhỏ và trẻ suy dinh dưỡng, có thể dẫn đến suy kiệt và tử vong.
- Viêm thanh quản (Croup): Virus sởi có thể gây viêm và phù nề thanh quản, khiến đường thở bị hẹp lại, gây khó thở, thở rít, đặc biệt nguy hiểm vào ban đêm.
Biến Chứng Thần Kinh: Nguy Hiểm Chết Người
Sự tấn công của virus sởi vào hệ thần kinh trung ương là một trong những biến chứng đáng sợ nhất, có thể để lại di chứng nặng nề suốt đời hoặc gây tử vong.
- Viêm não cấp (Acute post-infectious encephalitis): Biến chứng này xảy ra ở khoảng 1 trên 1,000 trường hợp mắc sởi, thường xuất hiện từ vài ngày đến một tuần sau khi phát ban. Bệnh nhân đột ngột sốt cao trở lại, đau đầu dữ dội, nôn mửa, co giật, rối loạn ý thức và có thể nhanh chóng đi vào hôn mê. Tỷ lệ tử vong của viêm não do sởi rất cao, và những người sống sót cũng thường phải gánh chịu những di chứng thần kinh vĩnh viễn như liệt, chậm phát triển trí tuệ, động kinh hoặc điếc.
- Viêm não xơ hóa bán cấp tiến triển (Subacute Sclerosing Panencephalitis – SSPE): Đây là một biến chứng cực kỳ hiếm gặp nhưng luôn dẫn đến tử vong. Nó không xảy ra ngay lập tức mà phát triển một cách âm thầm nhiều năm (trung bình 7-10 năm) sau khi bệnh nhân đã khỏi sởi. Nguyên nhân là do virus sởi không bị loại bỏ hoàn toàn mà tồn tại dai dẳng trong các tế bào não, gây ra sự thoái hóa từ từ và không thể đảo ngược của hệ thần kinh, cuối cùng dẫn đến tử vong.
“Xóa Trí Nhớ Miễn Dịch” (Immune Amnesia): Khả Năng Tàn Phá Thầm Lặng Của Virus Sởi
Ngoài các biến chứng cấp tính, một trong những phát hiện đáng lo ngại nhất về bệnh sởi trong những năm gần đây là khả năng gây ra hiện tượng “xóa trí nhớ miễn dịch”. Đây là một cơ chế phá hoại thầm lặng nhưng có hậu quả vô cùng sâu rộng đối với sức khỏe của bệnh nhân, đặc biệt là trẻ em.
Cơ chế của hiện tượng này là virus sởi có ái lực đặc biệt với các tế bào của hệ miễn dịch. Chúng tấn công và tiêu diệt một lượng lớn các tế bào lympho B và T ghi nhớ – những tế bào đóng vai trò như “thư viện” lưu trữ thông tin về tất cả các mầm bệnh mà cơ thể đã từng tiếp xúc hoặc đã được bảo vệ nhờ vắc-xin. Khi “thư viện” này bị phá hủy, hệ miễn dịch của người bệnh bị “xóa trí nhớ”.
Nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng virus sởi có thể loại bỏ từ 11% đến 73% các kháng thể bảo vệ sẵn có trong máu của trẻ. Điều này có nghĩa là hệ miễn dịch của trẻ bị đẩy lùi về trạng thái non nớt, ngây thơ ban đầu, giống như của một đứa trẻ sơ sinh chưa từng tiếp xúc với mầm bệnh.
Hậu quả của việc “mất trí nhớ miễn dịch” là vô cùng nghiêm trọng. Sau khi khỏi bệnh sởi, trẻ em trở nên cực kỳ nhạy cảm và dễ mắc các bệnh nhiễm trùng khác như viêm phổi, tiêu chảy, nhiễm trùng tai, viêm màng não… trong nhiều tháng, thậm chí nhiều năm sau đó. Nguy cơ này tồn tại ngay cả đối với những bệnh mà trẻ đã từng mắc trước đây hoặc đã được tiêm phòng đầy đủ. Vòng luẩn quẩn bệnh tật bắt đầu: sởi gây suy giảm miễn dịch, tạo điều kiện cho các bệnh khác tấn công, các bệnh này lại làm trẻ suy dinh dưỡng, và suy dinh dưỡng lại làm hệ miễn dịch yếu đi, khiến trẻ càng dễ mắc bệnh hơn.
Điều này đã định hình lại hoàn toàn cách chúng ta nhìn nhận gánh nặng y tế công cộng của bệnh sởi. Chi phí của một vụ dịch sởi không chỉ là chi phí điều trị trực tiếp cho các ca bệnh sởi, mà còn bao gồm cả chi phí gián tiếp và lâu dài để điều trị cho làn sóng các bệnh nhiễm trùng khác kéo theo sau đó. Do đó, việc phòng ngừa một ca sởi thông qua tiêm chủng mang lại một lợi ích kép: không chỉ ngăn chặn chính bệnh sởi mà còn ngăn ngừa hàng loạt các đợt bệnh nhiễm trùng khác trong tương lai cho cá nhân đó. Điều này làm tăng đáng kể tính hiệu quả về chi phí và tính cấp bách của các chiến dịch tiêm vắc-xin sởi.
Chẩn Đoán và Điều Trị Sởi Theo Hướng Dẫn Mới Nhất Của Bộ Y Tế Năm 2025
Trước tình hình dịch sởi bùng phát phức tạp, ngày 26 tháng 3 năm 2025, Bộ Y tế Việt Nam đã ban hành Quyết định số 1019/QĐ-BYT, cập nhật hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh sởi. Hướng dẫn mới này đưa ra những điểm cập nhật quan trọng về xét nghiệm, phân cấp điều trị và các biện pháp hỗ trợ nhằm chuẩn hóa quy trình, nâng cao hiệu quả điều trị và giảm thiểu biến chứng trên toàn hệ thống y tế.
Chẩn Đoán Xác Định Theo Quyết Định 1019/QĐ-BYT (26/03/2025)
Việc chẩn đoán sởi dựa trên sự kết hợp giữa các dấu hiệu lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng.
- Chẩn đoán lâm sàng (Ca bệnh lâm sàng): Một trường hợp được coi là ca bệnh sởi lâm sàng khi có các triệu chứng: Sốt, kèm theo ít nhất một trong các dấu hiệu ho, chảy nước mũi, viêm kết mạc (mắt đỏ), và có phát ban dạng sởi. Sự hiện diện của hạt Koplik cũng là một yếu tố chẩn đoán mạnh.
- Chẩn đoán xác định: Một ca bệnh được chẩn đoán xác định khi là ca bệnh lâm sàng VÀ có kết quả xét nghiệm dương tính với virus sởi. Các phương pháp xét nghiệm bao gồm:
- Xét nghiệm kháng thể IgM trong huyết thanh: Đây là phương pháp phổ biến nhất. Kháng thể IgM đặc hiệu với sởi thường bắt đầu xuất hiện từ ngày thứ 3 sau khi phát ban và đạt nồng độ cao nhất sau đó.
- Điểm mới trong hướng dẫn 2025: Hướng dẫn mới đã giải quyết một điểm yếu quan trọng của xét nghiệm IgM là độ nhạy không cao trong những ngày đầu phát ban (chỉ khoảng 50-70%). Trong bối cảnh dịch lớn, việc bỏ sót các ca bệnh sớm có thể dẫn đến lây lan không kiểm soát. Do đó, hướng dẫn mới quy định rõ:
Nếu xét nghiệm IgM sởi lần đầu âm tính nhưng các triệu chứng lâm sàng vẫn rất nghi ngờ sởi, cần phải lấy mẫu làm lại xét nghiệm lần 2 sau 72 giờ, hoặc chỉ định xét nghiệm PCR sởi từ dịch tỵ hầu.. Xét nghiệm PCR (Phản ứng chuỗi polymerase) có độ nhạy và độ đặc hiệu rất cao, có thể phát hiện vật liệu di truyền của virus ngay từ giai đoạn sớm, giúp chẩn đoán chính xác và nhanh chóng hơn. Sự thay đổi này không chỉ là một cập nhật kỹ thuật mà còn là một phản ứng chiến lược y tế công cộng, nhằm bịt lỗ hổng chẩn đoán, tăng cường độ chính xác của dữ liệu dịch tễ và kiểm soát dịch bệnh hiệu quả hơn.
Nguyên Tắc Điều Trị Vàng và Phân Cấp Điều Trị
Hiện nay, vẫn chưa có thuốc điều trị đặc hiệu để tiêu diệt virus sởi. Do đó, nguyên tắc điều trị chủ yếu là điều trị hỗ trợ, nâng cao thể trạng và phòng chống biến chứng. Hướng dẫn mới 2025 nhấn mạnh 5 nguyên tắc vàng:
- Cách ly sớm: Ngay khi có nghi ngờ mắc sởi, bệnh nhân cần được cách ly để ngăn ngừa lây lan cho cộng đồng. Thời gian cách ly tối thiểu là 4 ngày kể từ khi bắt đầu phát ban. Đối với người suy giảm miễn dịch, thời gian cách ly có thể cần kéo dài hơn.
- Điều trị triệu chứng: Hạ sốt khi sốt cao, bù nước và điện giải, vệ sinh cá nhân sạch sẽ.
- Bổ sung Vitamin A liều cao: Đây là một can thiệp bắt buộc và quan trọng.
- Đảm bảo dinh dưỡng: Cung cấp chế độ ăn đủ chất, dễ tiêu hóa để tăng cường sức đề kháng.
- Phát hiện và xử trí biến chứng kịp thời: Theo dõi sát các dấu hiệu cảnh báo để nhập viện và điều trị chuyên sâu khi cần.
Một điểm mới quan trọng khác trong hướng dẫn 2025 là việc phân cấp điều trị rõ ràng, nhằm tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực y tế, giảm quá tải cho các bệnh viện tuyến trên và đảm bảo bệnh nhân được chăm sóc ở tuyến phù hợp.
- Trạm y tế xã, phường và phòng khám tư nhân: Khám, chẩn đoán ban đầu và điều trị ngoại trú cho các trường hợp sởi không có biến chứng. Thực hiện chuyển tuyến khi bệnh nhân có biến chứng hoặc thuộc nhóm nguy cơ cao (suy giảm miễn dịch, có bệnh nền nặng).
- Bệnh viện tuyến huyện, bệnh viện tư nhân: Điều trị nội trú cho các ca sởi không biến chứng và các ca có biến chứng ở mức độ vừa. Chuyển lên tuyến trên khi bệnh nhân có biến chứng nặng vượt quá khả năng điều trị, chẳng hạn như viêm phổi cần thở oxy, viêm não, nhiễm khuẩn huyết.
Vai Trò Của Vitamin A: Can Thiệp Cứu Sống
Thiếu hụt vitamin A là một yếu tố nguy cơ làm tăng nặng bệnh sởi và các biến chứng của nó. Do đó, WHO và Bộ Y tế Việt Nam đều khuyến cáo mạnh mẽ việc bổ sung Vitamin A liều cao cho TẤT CẢ trẻ em khi được chẩn đoán mắc sởi, không phân biệt tình trạng dinh dưỡng. Vitamin A đã được chứng minh giúp giảm tỷ lệ biến chứng nặng (như mù lòa, viêm phổi) và giảm tỷ lệ tử vong.
Liều lượng khuyến cáo (uống 2 liều cách nhau 24 giờ):
- Trẻ dưới 6 tháng tuổi: 50,000 IU mỗi ngày.
- Trẻ từ 6 đến 11 tháng tuổi: 100,000 IU mỗi ngày.
- Trẻ từ 12 tháng tuổi trở lên và người lớn: 200,000 IU mỗi ngày.
Đối với trẻ suy dinh dưỡng nặng hoặc có biểu hiện lâm sàng của thiếu vitamin A, có thể cần bổ sung liều thứ ba sau 4-6 tuần. Hướng dẫn mới năm 2025 cũng nhấn mạnh rằng người lớn mắc sởi, đặc biệt là những người ở trong các quần thể có nguy cơ thiếu hụt vitamin A, cũng nên được xem xét bổ sung.
Chăm Sóc Tại Nhà và Dấu Hiệu Cảnh Báo Cần Nhập Viện Ngay
Đối với các trường hợp sởi không biến chứng được điều trị tại nhà, việc chăm sóc đúng cách đóng vai trò vô cùng quan trọng.
- Chăm sóc hỗ trợ:
- Hạ sốt: Sử dụng Paracetamol theo đúng liều lượng cân nặng khi trẻ sốt cao trên . Có thể kết hợp lau người bằng nước ấm.
- Bù nước và dinh dưỡng: Khuyến khích trẻ uống nhiều nước (nước lọc, nước hoa quả, oresol). Cho trẻ ăn thức ăn mềm, dễ tiêu, chia thành nhiều bữa nhỏ trong ngày để đảm bảo dinh dưỡng.
- Vệ sinh cá nhân: Giữ vệ sinh da sạch sẽ, tắm bằng nước ấm, tránh làm trầy xước các nốt ban. Vệ sinh mắt, mũi, miệng hàng ngày bằng nước muối sinh lý để phòng bội nhiễm.
- Cách ly: Giữ trẻ ở trong phòng riêng, thoáng khí, tránh gió lùa và hạn chế tiếp xúc với người khác.
- Dấu hiệu nguy hiểm cần tái khám hoặc nhập viện ngay lập tức:
- Sốt cao liên tục, khó hạ, đặc biệt là khi ban đã bay hết mà vẫn còn sốt.
- Các vấn đề hô hấp: Thở nhanh, thở co kéo lồng ngực, khó thở, tím tái.
- Thay đổi về thần kinh: Trẻ li bì, ngủ nhiều, lơ mơ, khó đánh thức, quấy khóc bất thường, co giật, hoặc hôn mê.
- Các vấn đề tiêu hóa: Nôn tất cả mọi thứ, không ăn uống được, bỏ bú, tiêu chảy nặng gây mất nước.
- Đau tai hoặc chảy mủ tai.
Chăm sóc bệnh nhân sởi tại nhà đòi hỏi sự kiên nhẫn và theo dõi sát sao các dấu hiệu chuyển nặng. Việc đảm bảo chế độ dinh dưỡng hợp lý để tăng cường sức đề kháng là vô cùng quan trọng. Nếu bạn có thắc mắc về thực đơn cho người bệnh hoặc cần tư vấn cách xử lý các triệu chứng thông thường, đừng ngần ngại tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên môn. Bạn có thể đặt lịch tư vấn trực tiếp với các bác sĩ tại Phòng Khám đa khoa Olympia để nhận được những hướng dẫn chăm sóc cá nhân hóa và đáng tin cậy.
Phòng Ngừa Sởi: “Lá Chắn” Vắc Xin và Các Biện Pháp Cộng Đồng
Bệnh sởi là một bệnh hoàn toàn có thể phòng ngừa được. Trong bối cảnh không có thuốc điều trị đặc hiệu, việc chủ động xây dựng một “lá chắn” miễn dịch vững chắc thông qua tiêm chủng và các biện pháp y tế công cộng là chiến lược quan trọng và hiệu quả nhất để bảo vệ cá nhân và cộng đồng khỏi sự tấn công của virus.
Vắc Xin Sởi-Quai Bị-Rubella (MMR): Hiệu Quả Bảo Vệ Vượt Trội
Tiêm vắc-xin là biện pháp phòng bệnh sởi hiệu quả, an toàn và bền vững nhất. Vắc-xin sởi chứa virus sống giảm độc lực, khi đưa vào cơ thể sẽ kích thích hệ miễn dịch tạo ra kháng thể bảo vệ lâu dài mà không gây bệnh.
- Hiệu quả bảo vệ cao: Hiệu quả của vắc-xin MMR đã được chứng minh qua hàng thập kỷ sử dụng trên toàn thế giới.
- Một liều vắc-xin MMR tiêm lúc 12 tháng tuổi trở lên có hiệu quả bảo vệ khoảng 93%.
- Hai liều vắc-xin MMR tăng hiệu quả bảo vệ lên đến 97%, giúp tạo ra miễn dịch gần như tuyệt đối.
- Tính an toàn: Vắc-xin MMR là một trong những loại vắc-xin an toàn nhất hiện nay. Các phản ứng phụ sau tiêm thường nhẹ và thoáng qua, chẳng hạn như sốt nhẹ, đau tại chỗ tiêm, hoặc phát ban nhẹ giống sởi sau 5-12 ngày. Các phản ứng này là dấu hiệu cho thấy hệ miễn dịch đang hoạt động để tạo ra sự bảo vệ và sẽ tự khỏi sau vài ngày mà không cần điều trị.
Lịch Tiêm Chủng Sởi Chuẩn và Các Chiến Dịch Bổ Sung Năm 2025 tại Việt Nam
Để đảm bảo trẻ em được bảo vệ sớm và đầy đủ, Việt Nam đã triển khai lịch tiêm chủng sởi trong Chương trình Tiêm chủng Mở rộng quốc gia.
- Lịch tiêm chủng mở rộng chuẩn:
- Mũi 1: Tiêm vắc-xin sởi đơn (MVVAC) khi trẻ đủ 9 tháng tuổi.
- Mũi 2: Tiêm vắc-xin phối hợp Sởi – Rubella (MR) khi trẻ được 18 tháng tuổi.
Việc tiêm đủ 2 mũi theo đúng lịch là cực kỳ quan trọng để đảm bảo trẻ có được sự bảo vệ tối ưu và bền vững.
- Các chiến dịch tiêm chủng bổ sung năm 2025: Để đối phó với dịch sởi bùng phát, Bộ Y tế đã chỉ đạo và triển khai các chiến dịch tiêm bù, tiêm vét vắc-xin sởi trên quy mô lớn. Các chiến dịch này không chỉ tập trung vào nhóm trẻ trong độ tuổi tiêm chủng thường xuyên mà còn mở rộng ra các nhóm tuổi khác đã bỏ lỡ mũi tiêm, bao gồm cả trẻ từ 6 tháng tuổi tại các địa phương được xác định là vùng nguy cơ cao hoặc đang có dịch lưu hành. Điều này nhằm mục đích nhanh chóng nâng cao tỷ lệ miễn dịch trong cộng đồng và dập tắt các ổ dịch.
Khuyến Cáo Tiêm Chủng Cho Người Lớn và Người Đi Du Lịch Quốc Tế
Sởi không chỉ là bệnh của trẻ em. Người lớn chưa có miễn dịch cũng có nguy cơ mắc bệnh và gặp biến chứng nặng. Do đó, việc tiêm chủng cho người lớn là rất cần thiết, đặc biệt trong các nhóm nguy cơ.
- Khuyến cáo cho người lớn:
- Những người sinh từ năm 1957 trở về sau mà không có bằng chứng về miễn dịch (chưa từng mắc sởi hoặc chưa có giấy tờ xác nhận đã tiêm vắc-xin) nên tiêm ít nhất 1 liều vắc-xin MMR.
- Các đối tượng có nguy cơ phơi nhiễm cao như nhân viên y tế, sinh viên các trường đại học, cao đẳng, và những người chuẩn bị đi du lịch quốc tế cần được tiêm đủ 2 liều vắc-xin MMR, cách nhau ít nhất 28 ngày.
- Khuyến cáo cho người đi du lịch quốc tế: Do sự bùng phát của sởi ở nhiều quốc gia, việc tiêm phòng trước khi đi du lịch là một yêu cầu quan trọng để bảo vệ bản thân và ngăn ngừa việc mang mầm bệnh về nước.
- Tất cả mọi người từ 12 tháng tuổi trở lên cần đảm bảo đã tiêm đủ 2 liều vắc-xin MMR trước khi khởi hành.
- Đặc biệt, trẻ em từ 6 đến 11 tháng tuổi có kế hoạch đi du lịch quốc tế cần được tiêm 1 liều vắc-xin MMR sớm. Liều này được xem là liều bảo vệ tạm thời và không được tính vào lịch tiêm chủng 2 liều thường quy. Sau khi trở về, trẻ vẫn cần tiêm lại 2 mũi theo đúng lịch lúc 9 tháng (hoặc 12 tháng) và 18 tháng tuổi.
Xử Trí Sau Phơi Nhiễm: Hành Động Nhanh Để Ngăn Ngừa Bệnh
Đối với những người chưa có miễn dịch nhưng đã không may tiếp xúc gần với bệnh nhân sởi, có những biện pháp dự phòng sau phơi nhiễm (Post-Exposure Prophylaxis – PEP) có thể giúp ngăn ngừa hoặc làm giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh nếu được thực hiện kịp thời.
- Tiêm vắc-xin MMR: Nếu được tiêm trong vòng 72 giờ (3 ngày) kể từ khi tiếp xúc lần đầu với nguồn lây, vắc-xin MMR có thể kích hoạt hệ miễn dịch đủ nhanh để ngăn chặn sự phát triển của virus, từ đó phòng được bệnh hoặc giúp bệnh diễn ra ở thể nhẹ hơn. Biện pháp này được chỉ định cho những người đủ điều kiện tiêm vắc-xin (ví dụ: trẻ trên 6 tháng tuổi, không suy giảm miễn dịch nặng).
- Sử dụng Globulin miễn dịch (Immunoglobulin – IG): Đây là một chế phẩm chứa kháng thể sởi tinh chế, giúp cung cấp sự bảo vệ thụ động ngay lập tức. IG cần được tiêm trong vòng 6 ngày sau khi phơi nhiễm. Biện pháp này được ưu tiên chỉ định cho các đối tượng có nguy cơ cao bị bệnh nặng và không thể tiêm vắc-xin sởi sống, bao gồm:
- Trẻ em dưới 6 tháng tuổi.
- Phụ nữ mang thai chưa có miễn dịch.
- Những người bị suy giảm miễn dịch nặng (bệnh nhân ung thư đang hóa trị, bệnh nhân HIV/AIDS giai đoạn cuối…).
Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Đảm bảo bạn và gia đình được tiêm chủng đầy đủ là cách bảo vệ tốt nhất trước sự tấn công của virus sởi, đặc biệt trong bối cảnh dịch bệnh phức tạp hiện nay. Nếu bạn không chắc chắn về lịch sử tiêm chủng của mình hoặc con em, hoặc có kế hoạch đi du lịch, hãy chủ động tìm đến cơ sở y tế để được tư vấn. Tại Phòng Khám đa khoa Olympia, đội ngũ bác sĩ sẵn sàng kiểm tra sổ tiêm chủng, tư vấn các mũi vắc-xin cần thiết và giải đáp mọi thắc mắc, giúp bạn xây dựng một “lá chắn” miễn dịch vững chắc cho cả gia đình.
Kết Luận
Năm 2025 là một lời cảnh tỉnh mạnh mẽ về mối đe dọa dai dẳng của bệnh sởi. Sự bùng phát dịch trên quy mô toàn cầu và tại Việt Nam cho thấy bất kỳ sự lơ là nào trong công tác tiêm chủng đều có thể bị virus lợi dụng, gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe cộng đồng. Bệnh sởi không đơn thuần là một bệnh phát ban ở trẻ em, mà là một căn bệnh hệ thống nguy hiểm với các biến chứng khôn lường, từ viêm phổi, viêm não cấp tính đến khả năng “xóa trí nhớ miễn dịch” gây ảnh hưởng sức khỏe lâu dài.
Việc nhận biết sớm các dấu hiệu bệnh sởi qua từng giai đoạn, đặc biệt là các triệu chứng viêm long và trình tự phát ban điển hình, là yếu tố sống còn giúp bệnh nhân được cách ly và chăm sóc y tế kịp thời. Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị mới nhất của Bộ Y tế Việt Nam năm 2025 đã cung cấp một khuôn khổ vững chắc, với những cập nhật quan trọng về xét nghiệm và phân cấp điều trị, nhằm tối ưu hóa hiệu quả kiểm soát dịch bệnh.
Cuối cùng, không có biện pháp nào hiệu quả hơn vắc-xin trong cuộc chiến chống lại bệnh sởi. Việc duy trì tỷ lệ tiêm chủng cao và bền vững trong cộng đồng, tiêm đủ 2 mũi theo lịch cho trẻ em, và tiêm bổ sung cho người lớn có nguy cơ là “chìa khóa” để ngăn chặn sự quay trở lại của dịch bệnh. Mỗi cá nhân, mỗi gia đình và toàn xã hội cần hành động quyết liệt để bảo vệ thành quả y tế công cộng đã đạt được, đảm bảo một tương lai không còn bóng ma của bệnh sởi.
Nguồn tham khảo
- (https://benhvienlacviet.vn/tang-cuong-truyen-thong-phong-chong-benh-soi-nam-2025.html)
- (https://tuoitre.vn/benh-soi-tai-nhieu-tinh-tang-va-keo-dai-do-thieu-vac-xin-hay-do-dia-phuong-bo-sot-2025032014155599.htm)
- (https://www.paho.org/sites/default/files/2025-05/2025-may-2-phe-epi-update-measles-final.pdf)
- (https://www.who.int/teams/immunization-vaccines-and-biologicals/diseases/measles)
- (https://doh.wa.gov/sites/default/files/2025-04/Measles%20Webinar%20Final.pdf)
- (https://www.kff.org/policy-watch/measles-elimination-status-what-it-is-and-how-the-u-s-could-lose-it/)
- (https://vnvc.vn/tai-sao-dich-soi-bung-phat-ca-nuoc/)
- (https://baochinhphu.vn/bo-y-te-hop-khan-lien-quan-den-benh-soi-102250315164059841.htm)
- (https://moh.gov.vn/tin-lien-quan/-/asset_publisher/vjYyM7O9aWnX/content/tinh-hinh-benh-soi-va-cac-hoat-ong-phong-chong-dich-tinh-en-ngay-25-04-2025-)
- (https://www.ksbtkhanhhoa.vn/HoatDongChuyenMon/ChiTiet/8656)
- (https://ktv.org.vn/tin-tong-hop/y-te/khanh-hoa-day-manh-cong-tac-tiem-chung-tiep-nhan-va-dieu-tri-benh-soi/)
- (https://baochinhphu.vn/thu-tuong-yeu-cau-day-nhanh-tiem-chung-vaccine-phong-chong-benh-soi-102250316002416374.htm)
- (https://moh.gov.vn/tin-lien-quan/-/asset_publisher/vjYyM7O9aWnX/content/nhanh-chong-thuc-hien-ke-hoach-tiem-chung-vac-xin-phong-chong)
